వినియోగదారు హక్కు అనేది ఒక నిర్వచనం ప్రకారం, వినియోగదారుడు ఉపయోగిస్తున్న వస్తువు నాణ్యత, పరిమాణం, శక్తి, స్వచ్ఛత, ధర ప్రమాణాలకు సంబంధించి తగిన సమాచారాన్ని కలిగి ఉండడమే కాక వినియోగదారుగా ఏదైనా దుష్ప్రవర్తనకు వ్యతిరేకంగా రక్షించబడే హక్కు. వినియోగదారుడు మార్కెట్‌లో రాజుగా చెప్పబడుతున్నందున అతను ప్రాథమిక అవసరాల హక్కు, భద్రత హక్కు, సమాచార హక్కు, ఎంపిక చేసుకునే హక్కు, ప్రాతినిధ్య హక్కు, పరిహారం పొందే హక్కు, విద్య హక్కు, ఆరోగ్యకరమైన పర్యావరణ హక్కు పేరుతో ఎనిమిది హక్కులను వినియోగించుకోవాలి. ప్రముఖ అమెరికన్ రాజకీయ కార్యకర్త, రచయిత రాల్ఫ్ నాడెర్ అనే మేధావిని వినియోగదారుల ఉద్యమ పితామహుడుగా పేర్కొంటారు. ఈ దినోత్సవం అన్ని వినియోగదారుల ప్రాథమిక హక్కులను ప్రోత్సహించడానికి, ఆ హక్కులను గౌరవించి, రక్షించమని ప్రోత్సహించడానికి ఒక అవకాశం కలిగిస్తుంది. 1983లో మొదటిసారిగా పాటించబడిన ప్రపంచ వినియోగదారుల హక్కుల దినోత్సవం, వినియోగదారుల అవగాహనను ప్రోత్సహించడానికి కీలకమైన కార్యక్రమంగా మారింది. 42 సంవత్సరాలుగా కన్స్యూమర్స్ ఇంటర్నేషనల్ సంస్థ వినియోగదారుల ఉద్యమాన్ని కలిసి జరుపుకోవడానికి ప్రచారాన్ని నిర్వహిస్తోంది, వినియోగదారులను ప్రభావితం చేసే సమస్యలపై ప్రపంచవ్యాప్త చర్యను సమీకరించడంలో సహాయపడటానికి వినియోగదారుల అంతర్జాతీయ సభ్యులు ప్రతి సంవత్సరం ప్రచార అంశాన్ని ఎంచుకోవడానికి సహాయం చేస్తారు. ఈ 2025 సంవత్సరం, ఈ దినోత్సవ పిలుపు ‘సుస్థిర జీవనశైలికి న్యాయమైన పరివర్తన’. ఇది ఎవరూ వెనుకబడిపోకుండా చూసుకోవడానికి, స్థిరమైన జీవన విధానాలకు న్యాయమైన, సమగ్రమైన మార్పు అత్యవసర అవసరాన్ని నొక్కి చెబుతుంది. 1980ల నాటికి ప్రపంచవ్యాప్తంగా వినియోగ వస్తువుల పరిశ్రమలో గణనీయమైన పురోగతి, విస్తరణ జరిగింది. ఇది వివిధ రకాల వినియోగ వస్తువులను మార్కెట్‌కు ఆకర్షించింది. అయితే లోపభూయిష్టమైన సమాచారం, వ్యాపారులు, తయారీదారుల నియంత్రణ కారణంగా వినియోగదారు సార్వభౌమాధికారాన్ని కూడా ప్రభావితం చేసింది. టెలివిజన్, వార్తాపత్రిక లేదా మ్యాగజైన్‌లపై వారి ప్రకటనలపై పరిమిత పర్యవేక్షణ ఉండేది. అయితే, ఈ తయారీదారులు అందించిన సేవలు అనుకున్నంత తృప్తిగా లేవు. భారతీయ మార్కెట్‌లో కల్తీ, తక్కువ -ప్రామాణిక కథనాల సంఖ్యను జోడించే వివిధ సంస్థలచే వినియోగదారుల వస్తువులను తయారు చేశారు. ఈ సమస్యలను ఎదుర్కోవడానికి, వినియోగదారులకు రక్షణ కల్పించడానికి ప్రభుత్వం అనేక నిబంధనలను ప్రవేశపెట్టింది. అందులో ఇండియన్ కాంట్రాక్ట్ యాక్ట్ 1872, సేల్ ఆఫ్ గూడ్స్ యాక్ట్ 1930, స్టాండర్డ్ ఆఫ్ వెయిట్ అండ్ మెజర్స్ యాక్ట్ 1976 మొదలైనవి ఉన్నాయి. ఈ చర్యలు వినియోగదారునికి కొంత ఉపశమనాన్ని అందించాయి. అయితే కల్తీ నాణ్యత లేని వస్తువుల సమస్యల పరిష్కరించడానికి 1986 వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం తీసుకువచ్చారు. 1986లో, వినియోగదారుల రక్షణ బిల్లును పార్లమెంటు ఉభయ సభలు ఆమోదించాయి. ఈ బిల్లు డిసెంబర్ 24, 1986న రాష్ట్రపతి ఆమోదం పొంది అమలులోకి వచ్చింది. కాబట్టి, ఈ రోజు ప్రాముఖ్యతను గుర్తుచేసుకోవడానికి, డిసెంబర్ 24ని జాతీయ వినియోగదారుల దినోత్సవంగా గుర్తించడం జరిగింది. భారతదేశంలో వినియోగదారుల హక్కు నినాదం మీ ఉత్పత్తులు, మీ హక్కులు. వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం ఉద్దేశం వినియోగదారుల వివాదాలను పరిష్కరించడం ఈ వివాదాల పరిష్కారం కోసం వినియోగదారుల కౌన్సిల్‌లు ఇతర అధికారాలను ఏర్పాటు చేయడంలో సహాయం చేయడం. క్లిష్టమైన సమస్యలను పరిష్కరించడంలో ఇది విజయవంతం అయినప్పటికీ, ఆన్‌లైన్ లావాదేవీలు లేదా టెలీషాపింగ్‌కు సంబంధించిన నిబంధనల లేకపోవడం, అనేక రకాల మోసపూరిత అన్యాయమైన పద్ధతుల పరిష్కరించడానికి ఈ చట్టంలో చర్యలుచేర్చబడలేదు. ఉత్పత్తి బాధ్యతకు సంబంధించిన కేటాయింపు లేకపోవడం, నిబంధనలు లేకపోవడం వంటి కొన్ని లోపాలు ఉన్నాయి. అన్యాయమైన ఒప్పందాలకు సంబంధించినది, ఇ- కామర్స్ వెబ్‌సైట్‌లకు కేటాయింపులు లేకపోవడం, ప్రత్యామ్నాయ వివాద పరిష్కార యంత్రాంగం కోసం ఎటువంటి నిబంధనలు లేవు. అందువలన వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం 2019 వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం తీసుకు వచ్చారు.2019లో ఈ విభాగంలో మూడు కొత్త పద్ధతులు జోడించబడ్డాయి. ఉత్పత్తి బాధ్యత అనే భావన, ‘అన్యాయమైన కాంట్రాక్ట్’ నిబంధన కూడా ప్రవేశపెట్టబడింది. ఇది వినియోగదారు హక్కులలో మార్పును కలిగిస్తుంది. ప్రత్యక్ష అమ్మకం, ఇ- కామర్స్ కోసం కొత్త నిబంధన, రాష్ట్ర, జిల్లా, జాతీయ స్థాయి కమిషన్‌లను జత చేయాలని ఆదేశిస్తుంది, జిల్లా కమిషన్‌లు ఫిర్యాదులను స్వీకరించడానికి విక్రేతకు పరిగణనలోకి తీసుకున్న వస్తువులు, సేవలు, ఉత్పత్తులు 50 లక్షల రూపాయలకు మించకూడదు. విక్రేతకు పరిగణనలోకి తీసుకున్న వస్తువులు, సేవలు లేదా ఉత్పత్తుల విలువ 50 లక్షల రూపాయలకు మించినప్పటికీ రెండు కోట్ల రూపాయలకు మించని పక్షంలో ఫిర్యాదులను స్వీకరించడానికి రాష్ట్ర కమిషన్లకు అధికార పరిధి ఉంటుంది. విక్రేతకు పరిగణనలోకి తీసుకున్న వస్తువులు, సేవలు లేదా ఉత్పత్తుల విలువ రెండు కోట్ల రూపాయలకు మించి ఉంటే ఫిర్యాదులను స్వీకరించడానికి జాతీయ కమిషన్ అధికార పరిధిని కలిగి ఉంటుంది. వినియోగదారు అవగాహన అనేది వస్తువులు, ఉత్పత్తులు, పరిపాలనలు కొనుగోలుదారుల అధికారాల గురించిన డేటా, సమాచారం గురించి కొనుగోలుదారుకు తెలుసని నిర్ధారించే ప్రదర్శన. వినియోగదారులు తాము కొనుగోలు చేసే ఉత్పత్తులు, సేవల గురించి ఖచ్చితమైన, నిష్పాక్షికమైన సమాచారాన్ని పొందగలగాలి. ఇది వారి ఆసక్తుల ఆధారంగా ఉత్తమ ఎంపికలను చేయడానికి, వ్యాపారాలచే తప్పుగా ప్రవర్తించబడకుండా లేదా తప్పుదారి పట్టించబడకుండా నిరోధిస్తుంది. వినియోగదారు అవగాహన, వినియోగదారు హక్కులు కొన్ని సాధారణ లక్షణాలను కలిగి ఉన్నప్పటికీ, వినియోగదారు హక్కు అనేది వినియోగదారుల అవగాహనకు భిన్నంగా ఉంటుంది. వినియోగదారులలో చైతన్యం తీసుకురావడానికి ఇంగ్లీషు, ప్రాంతీయ భాషలలో వినియోగదారుల అవగాహనను పెంపొందించడం కోసం కాలానుగుణ ఉత్పత్తి నిర్దిష్ట బుక్‌లెట్‌లు, కరపత్రాలు, క్యాసెట్‌లు, సిడిలు, స్లైడ్‌లు, డాక్యుమెంటరీ ఫిల్మ్‌లు, ఇతర మాస్ కమ్యూనికేషన్ పరికరాలను ప్రచురించాలి. అప్పుడే వినియోగదారుల హక్కులు పరిరక్షించబడతాయి.
(నేడు ప్రపంచ వినియోగదారుల దినోత్సవం)
– డాక్టర్. పి ఎస్. చారి, 83090 82823