భారత దేశంలో సేవా రంగం ప్రధాన ఉపాధి వనరు. ఇది భారత జనాభాలో 30.7% మందికి ఉద్యోగాలను అందిస్తుంది. ఐటి సేవలు, సాఫ్ట్‌వేర్ డెవలప్‌మెంట్, ఔట్‌సోర్సింగ్ వంటి కొన్ని సేవా పరిశ్రమలు భారత దేశ విదేశీ మారకద్రవ్య ఆదాయానికి గణనీయమైన సహకారాన్ని అందించాయి. పూర్తిగా సేవల విభాగంలోకి వచ్చే ఆర్థిక, ఆర్థికేతర సేవల రంగం 21% వాటా తో అత్యధికంగా ఎఫ్‌డిఐ ఈక్విటీ ఇన్‌ఫ్లోలను పొందింది. సేవా రంగం విస్తరణ ఆర్థిక వ్యవస్థలోని ఇతర రంగాలపై గుణకార ప్రభావాన్ని చూపుతుంది. ఇది రియల్ ఎస్టేట్, నిర్మాణం, రవాణా, ఆతిథ్యం, రిటైల్ వంటి వివిధ పరిశ్రమల నుండి వస్తువులు, సేవలకు డిమాండ్‌ను సృష్టిస్తుంది.
ప్రతి ఆర్థిక వ్యవస్థ మూడు రంగాలను కలిగి ఉంటుంది. అవి ప్రాథమిక రంగం (వ్యవసాయం, ఫిషింగ్, మైనింగ్, మొ.), ద్వితీయ రంగం (తయారీ రంగం), తృతీయ రంగం (సేవా రంగం). ఆర్థిక వ్యవస్థలు అభివృద్ధి పురోగమనాన్ని అనుసరిస్తాయి. అది వాటిని ప్రాథమికంగా అధికంగా ఆధారపడటం నుండి, తయారీ అభివృద్ధి వైపు, చివరకు మరింత సేవా ఆధారిత నిర్మాణంవైపు తీసుకువెళుతుంది. సేవా రంగాన్ని తృతీయ రంగం అని కూడా పిలుస్తారు, ఇది మూడు రంగాల ఆర్థిక వ్యవస్థలో మూడవ శ్రేణి. ఉత్పత్తికి బదులుగా ఈ రంగం సేవల నిర్వహణ, మరమ్మతులు, శిక్షణ లేదా కన్సల్టింగ్‌ను చేస్తుంది.
భారత దేశం సేవల రంగం ఎల్లప్పుడూ దేశఆర్థిక వ్యవస్థకు బాగా కీలక రంగంగా ఉంది. ప్రస్తుతం స్థూల దేశీయోత్పత్తి (జిడిపి) లో దాదాపు 60 శాతానికి చేరువలో ఉంది. భారత దేశంలో సేవా రంగం అనేది స్పష్టమైన ఉత్పత్తుల కంటే కనిపించని వస్తువులు లేదా సేవలను అందించే విస్తృతమైన ఆర్థిక కార్యకలాపాలను సూచిస్తుంది. ఇది ఇన్ఫర్మేషన్ టెక్నాలజీ (ఐటి), బిజినెస్ ప్రాసెస్ అవుట్ సోర్సింగ్ (బిపిఒ), ఫైనాన్షియల్ సర్వీసెస్, టెలికమ్యూనికేషన్స్, హాస్పిటాలిటీ, టూరిజం, హెల్త్‌కేర్ సర్వీసెస్, ఎడ్యుకేషన్ అండ్ ట్రైనింగ్, రిటైల్, హోల్‌సేల్ ట్రేడ్, ట్రాన్స్‌పోర్టేషన్, లాజిస్టిక్స్, రియల్ ఎస్టేట్ వంటి అనేక రకాల పరిశ్రమలు, కార్యకలాపాలను కలిగి ఉంది.
మనం సేవా రంగం వృద్ధిని చూసినప్పుడు, సరళీకరణ పూర్వ కాలంలో (1952-1991) భారత దేశం వ్యవసాయం, భారీ పరిశ్రమలపై దృష్టి సారించి, ప్రభుత్వ నేతృత్వ అభివృద్ధితో కూడిన సోషలిస్ట్ ఆర్థిక నమూనాను అనుసరించింది. భారత దేశంలో సేవా రంగం ప్రధాన ఉపాధి వనరు. ఇది భారత జనాభాలో 30.7% మందికి ఉద్యోగాలను అందిస్తుంది. ఐటి సేవలు, సాఫ్ట్‌వేర్ డెవలప్‌మెంట్, ఔట్‌సోర్సింగ్ వంటి కొన్ని సేవా పరిశ్రమలు భారత దేశ విదేశీ మారకద్రవ్య ఆదాయానికి గణనీయమైన సహకారాన్ని అందించాయి. పూర్తిగా సేవల విభాగంలోకి వచ్చే ఆర్థిక, ఆర్థికేతర సేవల రంగం 21% వాటా తో అత్యధికంగా ఎఫ్‌డిఐ ఈక్విటీ ఇన్‌ఫ్లోలను పొందింది.
సేవా రంగం విస్తరణ ఆర్థిక వ్యవస్థలోని ఇతర రంగాలపై గుణకార ప్రభావాన్ని చూపుతుంది. ఇది రియల్ ఎస్టేట్, నిర్మాణం, రవాణా, ఆతిథ్యం, రిటైల్ వంటి వివిధ పరిశ్రమల నుండి వస్తువులు, సేవలకు డిమాండ్‌ను సృష్టిస్తుంది. 2023 ప్రపంచ పోటీ సూచికలో భారత దేశం 40వ స్థానంలో ఉంది. ఇది 2019- 2021లో 43వ స్థానం నుండి మెరుగుపడింది. సేవల రంగం భారత దేశంలో అతిపెద్ద రంగం. 2023- 24లో సేవల రంగానికి సంబంధించి ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం స్థూల విలువ ఆధారితం (జివిఎ) 146.35 లక్షల కోట్ల రూపాయిలుగా అంచనా వేయబడింది. మొత్తం భారత దేశం 266.78 లక్షల కోట్ల భారతీయ రూపాయల జివిఎలో సేవల రంగం వాటా 54.86%. జివిఎతో రూ. 73.50 లక్షల కోట్లు, పరిశ్రమల రంగం వాటా 27.55%. వ్యవసాయం, అనుబంధ రంగం వాటా 17.59%. 2011-12 ధరల ప్రకారం, వ్యవసాయం & అనుబంధ, పరిశ్రమలు, సేవల రంగం కూర్పు వరుసగా 14.45%, 30.82%, 54.73%. మునుపటి పద్ధతి ప్రకారం, 1950-51లో ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం వ్యవసాయం& అనుబంధిత, పరిశ్రమలు, సేవల రంగాల కూర్పు వరుసగా 51.81%, 14.16%, 33.25%. 2013-14 ధరల ప్రకారం వ్యవసాయం & అనుబంధ రంగాల వాటా 18.20% వద్ద క్షీణించింది. సేవల రంగం వాటా 57.03 శాతానికి మెరుగుపడింది.
పరిశ్రమల రంగం వాటా కూడా 24.77 శాతానికి పెరిగింది. ఆర్టిఫిషియల్ ఇంటెలిజెన్స్ (ఎఐ), క్లౌడ్ కంప్యూటింగ్, డేటా అనలిటిక్స్, ఇంటర్నెట్ ఆఫ్ థింగ్స్ (ఐఒటి), ఈ- కామర్స్ పెరుగుదల వంటి సాంకేతికతలో పురోగతి ద్వారా అనేక పోకడలు, పరిణామాలతో భారత దేశంలో సేవా రంగం భవిష్యత్తు ఆశాజనకంగా కనిపిస్తున్నది. వాణిజ్య ప్లాట్ ఫారమ్‌లు, డిజిటల్ మార్కెట్‌లు రిమోట్ వర్క్, అవుట్‌సోర్సింగ్ వంటి రిమోట్ సేవలు, ఫ్రీలాన్సింగ్, నాలెడ్జ్- ఆధారిత పరిశ్రమలలో, కొత్తసేవా నమూనాల ఆవిర్భావం, ఆరోగ్యసంరక్షణ, ఆరోగ్యం, నైపుణ్యాలు, ప్రతిభ అభివృద్ధిపై దృష్టి, సుస్థిరమైన బాధ్యతాయుతమైన పద్ధతులు, ప్రభుత్వ మద్దతు, బహుముఖ విధానాలు మొదలైనవి భారత దేశంలో సేవా రంగాన్ని మెరుగుపరచడానికి అవసరం. భారత దేశంలో సేవా రంగానికి నాయకత్వం వహించే మౌలిక సదుపాయాలు, విద్య, సాంకేతికత మొదలైన వివిధ అంశాల సమస్యలు పరిష్కరించడం అవసరం. సేవా రంగం దేశం ఆర్థిక ప్రకృతి దృశ్యంలో నిరంతర వృద్ధి, పరివర్తనకు సిద్ధంగా ఉంది.
డా. పి.ఎస్. చారి
83090 82823