హైదరాబాద్ స్టేట్‌లో బ్రిటీషర్లకు వ్యతిరేకంగా పోరాటం చేసిన వారిలో మహీపతి రామ్‌ను మొట్టమొదటివాడిగా చెప్పుకోవచ్చు. అనంతర కాలంలో నిజాం వంశానికి చెందిన ముబారిజుద్దౌలా, సర్దార్ ఖాన్ కోటే జా, తుర్రేబాజ్ ఖాన్, మౌల్వి అల్లావుద్దీన్, రాజా దీప్ సింగ్, పట్వారి రంగారావు, నానాసాహెబ్, రాంజీ గోండ్, వనపర్తి లక్ష్మయ్య, పండగ సాయన్న తిరుగుబాటు, జువ్వాడి హుస్సేన్, వాసుదేవ్ బల్వంత్ ఫడ్ కె, బాబా సాహెబ్, అనంత్ కావేరే, ప్రతివాద భయంకరాచారి, కేశవరావు కోరటకర్, వామన్ నాయక్, సరోజినీ నాయుడు, దుర్గాబాయి దేశముఖ్ తదితరులెందరో ఆంగ్లేయులకు వ్యతిరేకంగా ఉద్యమాలు లేవనెత్తడం, బ్రిటీషర్లను తీవ్రంగా వ్యతిరేకించిన వారిలో ఉన్నారు.
1766లోనే బ్రిటీషర్లు నిజాం రాజ్యంలో ప్రవేశించినప్పటికీ 1800 సంవత్సరం నుండే హైదరాబాద్ స్టేట్‌లో పరోక్షంగా పాలనను చేపట్టారు. వీరికి నిజాం ప్రభువులు విశ్వాసపాత్రులు (ఒబిడియంట్) గానే ఉన్నారు. బ్రిటీషర్ల పాలనను అందరి సంస్థానాధీశుల మాదిరిగానే నిజామ్ కూడా శిరసావహించినప్పటికీ ఇక్కడి ప్రజల్లో మాత్రం వారిపై వ్యతిరేకత ఉంది. దీనిలో భాగంగానే హైదరాబాద్ స్టేట్ పరిధిలోని మరాట్వాడా.., హైదరాబాద్, తదితర ప్రాంతాల్లో బ్రిటీష్ వారికి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాట్లు వచ్చాయి.
భారత స్వాతంత్య్రోద్యమ చరిత్రలో మొట్టమొదటి తిరుగుబాటుగా భావించే 1857 సిపాయిల తిరుగుబాటు కన్నా రెండేళ్ల ముందుగానే హైదరాబాద్‌లోని సికిందరాబాద్ కంటోన్మెంట్‌లోని బొల్లారంలో జరిగింది.
ఒక మతపరమైన ఊరేగింపు జరగకుండా ఆంక్షలు విధించడంతో నిజాం సైన్యంలోని (కావలరీ) అనేక మంది స్థానిక సైనికులు బ్రిటీషర్ల వ్యతిరేకంగా పెద్ద ఎత్తున ఆందోళన చేశారు.ఈ ఆందోళన ఇతర ప్రాంతాలకు విస్తరించకుండా నిజాం ప్రధాని, బ్రిటీషర్ల జాగ్రత చర్యలు తీసుకొని దీనిని కఠినంగా అణచివేశారు. ఈ బొల్లారం తిరుగుబాటు హైదరాబాద్ స్టేట్‌లో అత్యంత ప్రధానమైనది. నైజాం రాష్ట్రంలో మొట్టమొదటిసారిగా ఆంగ్లేయులకు వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేసినవారి లో బిరార్ రాష్ట్రం గవర్నరుగా ఉన్న మహీపతి రాయ్ ప్రముఖంగా ఉన్నారు. నిజాం ఏలుబడిలోని బిరార్ గవర్నర్ గా ఉన్న మహీపతి రాయ్‌ను, మహారాష్ట్రులకు వ్యతిరేకంగా ఇంగ్లిష్ వారి పక్షాన పోరాడవలసిందిగా ఆదేశించారు.
దీనికి నిరాకరించిన మహీపతి రాయ్ ను 1804లో ఉద్యోగం నుండి అప్పటి ప్రధాన మంత్రిగా ఉన్న మీర్ ఆలమ్ తొలగించారు. దీనితో అక్కడి రెండు వేల మంది సైన్యంతో మహీపతి రాయ్ షోలాపూర్‌కు పరారయ్యాడు. 1808లో తన 2000 వేల మంది సైన్యంతో బ్రిటిషర్లపై తిరుగుబాటు చేశాడు. దీనితో బ్రిటిష్ సైన్యం వెళ్లి మహీపతి రాయ్‌ను ఓడించాయి. ఈక్రమంలో బ్రిటిష్ సైన్యం నుండి తప్పించుకుని వెళ్లే మార్గంలో మహీపతి రాయ్ మరణించాడు. ఇది హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో ఇంగ్లిష్ పరిపాలనను ప్రతిఘటించిన మొట్టమొదటి సంఘటనగా చరిత్రకెక్కింది.
1808లో బొల్లారంలోని బ్రిటిష్ సైన్యాలకు వ్యతిరేకంగా కొందరు జాగీర్దార్లు ప్రయత్నించారు. వీరిలో నూరుల్ ఉమ్రా, రావు రాంభనింబాల్కర్ ముఖ్యులు. వీరిని గుర్తించి నిజాం ప్రభుత్వం శిక్షించింది. 1817లో జరిగిన మూడవ మహారాష్ట్ర యుద్ధం చరిత్రలో ప్రముఖమైనది. ఈ యుద్ధంలో బ్రిటిష్ వారికి సహాయకులుగా యుద్ధం చేయాలని తన సైన్యాన్ని నిజాం ఆదేశించాడు. అయితే నైజాం సైన్యంలోని కొందరు రోహిల్లాలు దీనికి నిరాకరించారు. దీనితో వారిని ఉద్యోగాల నుండి తొలగించారు. ఇలా తొలగించిన వారిలో ముఖ్యుడిగా ఉన్న సర్దార్ ఖాన్ కోటేజా పుణెకు వెళ్లి అక్కడి పీష్వాలతో కలసి బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా పోరాడి యుద్ధంలో మరణించారు. సర్దార్ కోటేజా మరణం పట్ల హైదరాబాద్‌లోని ముషీరాబాద్, చంచల్‌గూడలలో ఉన్న ప్రతి రోహిలా కుటుంబం శోకించారట.
1939 లో ఉత్తర భారతంలో వహాబీ ఉద్యమం వచ్చింది. ఇది, ముస్లింలలో సంస్కరణలకై ప్రారంభమైన ఉద్యమం అయినప్పటికీ క్రమంగా బ్రిటిష్ పాలనకు వ్యతిరేకంగా మారింది. ఈ ఉద్యమ నాయకులలో ఒకరైన మౌల్వీ సలీం హైదరాబాద్ నగరానికి వచ్చి బ్రిటీషర్ల ఆధిపత్యాన్ని మొదటి నుండి వ్యతిరేకిస్తున్న అప్పటి నిజాం నవాబ్ గా ఉన్న సికందర్ జా స్వంత తమ్ముడైన ముబారిజుద్దౌలాను కలసి బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా పోరాటం సాగించా డు. బ్రిటిష్ వారికి తీవ్ర వ్యతిరేకంగా ఉన్న కర్నూలు నవాబ్ రసూల్ ఖాన్ సహాయాన్ని కూడా ముబారిజుద్దౌలా పొందాడు.రసూల్ ఖాన్ ఒక లక్ష రూపాయల విలువైన ఆయుధ సామాగ్రిని కూడా సమకూర్చాడు.
బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా జరిగిన ఈ కుట్రను ముందుగానే గుర్తించిన బ్రిటిషర్లు, ముబారిజుద్దౌలాను, మౌల్వి సలీం, ఆయన అనుచరులను బందీగా చేశారు. మౌల్వి సలీంకు ఆయన అనుచరులకు 18 సంవత్సరాల కఠిన శిక్ష విధించారు. రాజా వంశీకుడైన ముబారిజుద్దౌలాను గోలకొండ కోటలో బందీగా చేశారు. ఇక్కడే ఐదేళ్లపాటు ఖైదీగా ఉండి తన 54 వ ఏట 1854లో ముబారిజుద్దౌలా మరణించాడు. కర్నూల్ నవాబ్‌పై బ్రిటిషర్లు యుద్ధానికి దిగి రెండు రోజుల అనంతరం ఆయనను ఓడించి రసూల్ ఖాన్‌ను మద్రాస్‌కు పంపివేశారు. మద్రాస్‌కు వెళ్ళు మార్గ మధ్యలోనే రసూల్ ఖాన్ హత్యకు గురయ్యాడు.
1857లో ఉత్తర భారత దేశంలో సిపాయిల తిరుగుబాటు చేశారని తెలిసి హైదరాబాద్‌లోనూ దాని ప్రకంపనలు వచ్చాయి. ముఖ్యంగా ఔరంగాబాద్‌లోని నిజామ్ సైన్యం ఎదురు తిరిగింది. దీనిని అణచివేసి తొమ్మిది మంది తిరుగుబాటు సైనికులకు ఉరి శిక్ష విధించారు. హైదరాబాద్ నగరంలోనూ 1857 ప్రభావం కనిపించింది. ఇంగ్లిష్ వారిపైన తిరుగుబాటు చేయాల్సిందిగా కోరుతూ కరపత్రాలు పంచిపెట్టారు. దీనితో హైదరాబాద్‌లో అప్పటి దివాన్ సాలార్ జంగ్ గట్టి బందోబస్తు ఏర్పాటు చేశారు. 1887 జూలై 17న తుర్రేబాజ్ ఖాన్, మౌల్వి అల్లాఉద్దీన్ నాయకత్వంలో రోహిల్లాలు రెసిడెంట్ మీద దాడి చేశారు. అప్పుడు దాదాపు రెండు గంటల పాటు కాల్పులు జరిగాయి. ఈ సందర్బంగా 25 మంది మరణించారు. తప్పించుకొని పారిపోతుండగా తుర్రేబాజ్ ఖాన్‌ను తూప్రాన్ వద్ద కాల్చి చంపారు. మౌల్వి అలావుద్దీన్‌ను అండమాన్ దీవులకు యావజ్జీవ కారాగార శిక్షకు పంపారు. అక్కడ ఆయన 1884లో మరణించారు.
బీదర్ జిల్లా నార్కేడ్ గ్రామ పట్వారిగా ఉన్న రంగారావు నాందేడ్ జిల్లాలోని దెగ్లూర్ తాలూకా లోని కౌలాస్ రాజా అయిన రాజాదీప్ సింగ్ సహాయంతో 800 మంది సైనికులను సిద్ధం చేసుకొని బ్రిటీష్ వారిని హత్య చేయాలని ప్రయత్నించారు. ఈ విషయాన్ని ముందుగానే గ్రహించి దీప్ సింగ్, రంగారావులను అరెస్టు చేసి, దీప్ సింగ్ జాగీరును స్వాధీనం చేసుకొని మూడు సంవత్సరాల ఖైదును విధించారు. రంగారావు స్థిర, చర ఆస్తులను స్వాధీనం చేసుకొని బ్రిటిష్ వారిచే అల్వాల్‌లో విచారణ చేయబడి మరణశిక్ష విధించారు.
1858లో పైజాపూర్ కు చెందిన గోవిందరావు దేశ్ పాండే ఔరంగాబాద్‌లో రెండు వేల మంది బిల్లులతో కూడిన సైన్యాన్ని తయారు చేసుకొని బ్రిటిష్ వారిపై తిరుగుబాటు చేసాడు. కెప్టెన్ ఫెడ్లర్ నాయకత్వంలోని ఇంగ్లీషు సైన్యానికి, బిల్లుల సైన్యానికి మధ్య జరిగిన యుద్ధంలో 40 మంది బిల్లులు మరణించారు. 1853లో గుల్బర్గా జిల్లాలోని షోలాపూర్ రాజుగా ఉన్న వెంకటప్పనాయక్ బ్రిటిష్‌వారిపై తిరుగుబాటు చేశారు. ఈ తిరుగుబాటునులో వెంకటప్ప నాయక్‌ను నిర్బంధించి మద్రాస్‌కు పంపుతుండగా, హైదరాబాద్ శివారు అంబర్‌పేట వద్ద ఆత్మహత్య చేసుకున్నాడు. 1853 లో రాయచూర్ లో భీం రావ్ దేశాయి అనే వీరుడు స్వంతంగా సైన్యం సమకూర్చుకొని కోవాలి కోటను స్వాధీనం చేసుకొన్నాడు. తర్వాత బ్రిటీష్ సైన్యం వచ్చి ఆయనపై దాడి చేయగా భీం రావ్ దేశాయితోపాటు 150 మంది సైనికులు మరణించారు.
ఆదిలాబాద్ జిల్లాలోని అత్యంత అమాయకులైన ఆదివాసీ గోండులు ఇంగ్లిష్ వారికి ఎదురు తిరిగారు. రాంజీ గోండు నాయకత్వంలో గొండులకు, ఇంగ్లిష్ వారికి ఉట్నూరు వద్ద యుద్ధం జరిగింది. ఈ యుద్ధంలో సహజంగానే గోండులు పరాజితులై రాంజీ గోండును నిర్బంధించి నిర్మల్ వద్ద ఒక చెట్ట్టుకు ఉరి వేశారు. ఇప్పటికీ అక్కడ ఉన్న ఆ చెట్టును రాంజీ గోండు చెట్టుగా పిలుస్తారట. ఇక మహబూబ్ నగర్‌లోనూ పండగ సాయన్న అనే యోధుడు తెల్ల దొరలను చంపాలి అను నినాదంతో తిరుగుబాటు చేసాడు. ఇతనికి పట్టుకొని మరణ శిక్ష విధించారు. 1933 లో కాకినాడ బాంబు కేసుతో సంబంధం ఉన్న ప్రతివాద భయంకరాచారి హైదరాబాద్‌కు వచ్చి ఇక్కడ ఆయుధాలను తీసుకొని తిరిగి వెళ్లే సమయంలో పట్టుపడ్డాడు.
1821లో నిజామాబాద్ సిర్నాపల్లి, భవానీ పేటలో, బీబీపేటలో జరిగిన తిరుగుబాట్లకు లక్ష్మణ రెడ్డి నాయకత్వం వహించారు.
నిజాం సైన్యం అత్యంత బలమైన సైనిక దళాల్లో ఒకటిగా ఉండేది. ఈ సైన్యంలో ఆఫ్గాన్‌లు, ఆఫ్రికన్లు, స్థానిక ముస్లింలున్నారు. బొల్లారం తిరుగుబాటుతో సహా హైదరాబాద్ స్టేట్‌లో పలుచోట్ల బ్రిటిష్ వారిపై తిరుగుబాట్లు రావడం అవి ఎక్కువగా నిజాం సైనిక దళాల నుండి రావడం బ్రిటిషర్లు గమనించారు. దీనితో నిజాం సైన్యానికి శిక్షణ అనే పేరుతో నిజాం సైన్యంలోనూ యూరోపియన్‌లను సైనికులుగా చొప్పించి హైదరాబాద్ కంటింజెంట్ గా రూపాంతరం చేశారు. ఈ అత్యంత సుశక్తితులైన హైదరాబాద్ కాంటింజెంట్ బొల్లారం తోపాటు మక్తల్, లింగ్సగూర్, మొయినాబాద్, ఔరంగాబాద్, వరంగల్ ప్రాంతాల్లో ఉన్నాయి.
ఈ ప్రత్యేక సైనిక కాంటిజెంట్‌లతోనే ఆంగ్లేయులకు వ్యతిరేకంగా తలెత్తిన తిరుగుబాట్లన్నింటినీ సమర్థవంతంగా అణచివేశాయి. ఒక విధంగా చెప్పాలంటే 1817 నుండి 1857 వరకు హైదరాబాద్ స్టేట్ చరిత్ర ప్రజల తిరుగుబాటు అని చెప్పవచ్చు. హైదరాబాద్ స్టేట్‌లో బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా ఇక్కడి ప్రజలు జరిపిన పోరాటాల ఫలితంగా ఈ విధమైన పరిణామాలు జరిగాయి. అంతర్లీనంగా అన్ని జిల్లాల్లో స్వాతంత్య్రోద్యమ వ్యాప్తి జరిగింది. వందలాది మందిని బ్రిటిష్ దళాలు చంపివేశాయి. బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా పోరాడిన వారిని పెద్ద సంఖ్యలో అండమాన్ జైలుకు పంపించారు. లక్షల రూపాయల ఆస్తిని జప్తు చేసుకున్నారు. 1900 సంవత్సరం అనంతర కాలంలో గ్రంధాలయోద్యమం, ఆర్యసమాజ ఉద్యమం, ఆంధ్రమహాసభ, వందేమాతరం ఉద్యమం, కొమరం భీం ఉద్యమం తదితర ఉద్యమాలు వీటి ద్వారా స్వామి రామానంద, బూర్గుల రామకృష్ణ రావు, పివి నరసింహారావు, సరోజినీనాయుడు పలువురు ప్రముఖ యోధుల ఆధ్వర్యంలో నిజాంకు వ్యతిరేకంగా ఉద్యమం చేసినప్పటికీ ఇవన్నీ బ్రిటిష్ పాలనకు వ్యతిరేకంగా జరిపారని చెప్పవచ్చు.
కన్నెకంటి
వెంకట రమణ
9849905900